Бір жағынан, бұл ата-аналар ажырасқаннан кейін балаларды қорғаудың қажетті механизмі. Екінші жағынан, әкелер төлейтін сомалардың әділдігі туралы пікірталас туғызады. Біреулер тек минималды алимент төлеп, бұл қаражат баланың негізгі қажеттіліктерін әрең жабады. Ал басқалары заңда қарастырылғаннан әлдеқайда көп қаржы жұмсап, балаларының өміріне белсенді қатысуға тырысады.
Қазақстанда алимент көлемі отбасы заңнамасымен анықталады. Егер ата-аналар өзара келісе алмаса, сот алиментті бір балаға табыстың төрттен бірі, екі балаға үштен бірі, ал үш немесе одан да көп балаға жартысы мөлшерінде белгілейді. Бірақ әкенің табысы ресми түрде ең төменгі деңгейде болса немесе мүлде жасырылған жағдайда проблема туындайды. Мысалы, егер ер адам ресми түрде жұмыс істемесе немесе «көлеңкелі» жалақы алса, алимент ең төменгі жалақыдан есептеледі. 2024 жылы бұл шамамен 70 000 теңгені құрайды, ал оның төрттен бірі — бар болғаны 17 500 теңге.
Баланы айына 17 500 теңгеге өсіруге бола ма? Әрине, бұл қаражат тамақ, киім немесе білім беру сияқты негізгі қажеттіліктерді де қамтамасыз етуге жеткіліксіз. Бұрынғы әйелдер көптеген әкелердің алимент төлеуден жалтару үшін табысын жасырып немесе бейресми жұмыс істейтінін айтып шағымданады. Мысалы, алматылық Айгүл өз оқиғасымен бөліседі: «Ажырасқаннан кейін сот екі балаға айына 35 000 теңге алимент белгіледі. Балалардың әкесі пәтерлерді жалға беруден табыс табады, бірақ сотта жұмыссыз екенін растайтын анықтама ұсынды. Бұл ақша мектеп шығындарын жабуға да жетпейді, секцияларды немесе ойын-сауықты айтпағанда. Қосымша көмек сұраған сайын ол үнсіз қалады».
Минималды алимент мәселесі – медальдің тек бір жағы. Өзіне жауапкершілік алған және ажырасқаннан кейін де балалардың өміріне белсенді қатысып, қаржылық және эмоциялық көмек көрсететін ер адамдар да бар. Мысалы, астаналық Ерлан өз тәжірибесімен бөліседі: «Жұбайыммен ажырасқанда, балаларымыздың бұл жағдайдан зардап шекпеуі керек екенін түсіндім. Сот алиментті белгілесе де, мен ай сайын қосымша қаражат бөліп, репетиторлар үшін төлем жасап, қажетті заттарды сатып алуға тырысамын. Балаларым біздің жеке мәселелерімізге қарамастан, өздерін жайлы сезінгенін қалаймын».
Осындай мысалдар бар, бірақ, өкінішке қарай, олар ережеден гөрі ерекшелік болып табылады. Ресми статистика көрсеткендей, ел бойынша жүздеген ер адамдар алимент төлеуден жалтарады. Соттар қарыздарды өндіру істерімен шамадан тыс жүктелген. Көптеген әйелдер сот шешімдерін орындау үшін жеке сот орындаушыларына жүгінуге мәжбүр. Оның үстіне өндіріп алу процесі көбіне ұзаққа созылады, ал төленетін сомалар аз болып қалады.
Кейбір ер адамдар үшін алимент бұрынғы әйелін бақылауда ұстаудың құралына айналатыны қызық. Олар төлемдерді әдейі кешіктіреді, қысым көрсету құралы ретінде пайдаланады немесе тек немқұрайлылығын көрсетеді. Қарағандылық Жанна былай дейді: «Бұрынғы күйеуім алимент төлейді, бірақ оны одолжение сияқты жасайды. Егер қосымша бірдеңе сұрасам, ол қазірдің өзінде көп нәрсе жасап жатырмын деп айтады. Бірақ бұл оның балалары ғой! Неге мен олардың жаңа аяқ киім немесе оқулыққа мұқтаж екенін дәлелдеуім керек?»
Бірақ керісінше мысалдар да бар. Кейбір ер адамдар тек айтарлықтай көлемде алимент төлеп қана қоймай, балаларын тәрбиелеуге белсенді қатысады. Мұндай мысалдар ажырасу – отбасы алдындағы жауапкершіліктің аяқталуы емес, қарым-қатынастың жаңа форматы екенін көрсетеді. Шымкенттік Руслан былай дейді: «Мен алимент төлеймін, бірақ оны тек орындауға тиіс нәрсенің бір бөлігі деп санаймын. Мен үшін ұлым менің қолдауымды сезінуі маңызды. Біз үнемі бірге уақыт өткіземіз, оның спорт секциялары үшін төлем жасаймын және оның өміріндегі барлық маңызды сәттерге қатысуға тырысамын».
Алименттер әділдігі мәселесі күрделі болып қала береді. Кейбір әйелдерге тағайындалған сомалар, әсіресе, бұрынғы күйеулерінің нақты табыстарын ескерсек, әділетсіз төмен болып көрінеді. Басқа ер адамдар үшін алимент жаңа отбасы мен екінші некедегі балалар болса, қаржылық ауыртпалыққа айналады.
Әлеуметтік тұрғыдан бұл тақырып гендерлік стереотиптерге толы. Кейбір ер адамдар алиментті ажырасу үшін «жаза» ретінде қабылдайды немесе аналар бөлінген қаражатты дұрыс пайдаланбайды деп санайды. Өз кезегінде, әйелдер көбіне «арамзалық» немесе тым көп талап қойды деп айыпталады.
Алимент – бұл жай ақша емес екенін түсіну маңызды. Бұл балаларға деген жауапкершілік пен қамқорлықтың көрінісі, олар ересектердің шешімдерінен зардап шекпеуі керек. Болашақта алименттерді есептеу тәсілін тек ресми деректерді ғана емес, нақты кірістерді де ескере отырып қайта қарастыру қажет болуы мүмкін. Сондай-ақ, төлемдерден жалтаруға қарсы күресті күшейту, қарызын төлемегендерге қатаң шаралар енгізу және ата-аналардың қаржылық сауатын арттыруға бағытталған бастамаларды қолдау маңызды.
Алименттер – бұл жай заңды құрал ғана емес, қоғамның кемелдігінің көрсеткіші. Жауапкершілікті әкелер балалары алдындағы міндеттің ажырасумен аяқталмайтынын түсінеді, тек жаңа формаға ие болады. Әділетті төлемдер мен шынайы қамқорлық – балалармен байланысты сақтаудың және оларға лайықты болашақ қамтамасыз етудің ең жақсы жолы.
